sábado, 13 de noviembre de 2010

XWANKILAL LI AATINOB'AAL Q'EQCHI' SA' NIMAL RU TZOLEB'AAL / IDIOMA Q'EQCHI' EN LA UNIVERSIDAD

Sa' xraqb'al li tzolok chi ru li chihab' a'in sa' li nimal ru tzoleb'aal Universidad Rafael Landivar, jun ch'uuteb' li tzolom chi rix li k'utuk sa' ka'paay aatinob'aal xe'xk'utb'esi chan ru naruu roksinkil li aatinob'aal q'eqchi'rik'in chi xjunil li k'iila paay chi a'k'il na'leb' yoo chi wank sa' xb'een li ruchich'och. qawa' Oscar Saquil li xpatz'ok li k'anjel a'in, xjultika naq aajel ru xk'eeb'al xwankilal li aatinoob'aal q'eqchi' re naq ink'a' taasachq wanq b'aan xyu'am chi junelik, jun chik li na'leb' xjultika a'an naq us ta maawa' sa' li k'aleb'aal wanko maare yalaq b'ar xteepal li ruchich'och, naruu tqoksi li qaatinob'aal jwal chik anaqwan naq wankeb' li k'iila ch'iich naruhank xb'aanunkil wi'.
Sahil choq' eere ex tzolom ut aj k'utunel
.

viernes, 12 de noviembre de 2010

K'ANJELAK SA' KOMONIL / TRABAJO EN EQUIPO



LI K'ANJELAK SA' KOMONIL WANK SA' XYU'AMEB' LAJ Q'EQCHI' JO' RIK'INEB' LI WINQ UT EB' LI IXQ, AK XK'ANJEL LI JUNJUUNQ NAKE'XTWOTZ, JWAL NA'UXMANK RILB'AL LI NA'LEB' A'IN NAQ NAWANK JUNAQ LI NIMQ'E, XK'UUB'ANKIL JUNAQ LI OCHOCH, K'ALEK MALAJ JALANQ JALANQ CHIK CHI K'ANJEL.EL TRABAJO EN EQUIPO Y LA COOPERACION EXISTE COMO PRINCIPIO FUNDAMENTAL EN LA VIDA DEL Q'EQCHI'.

AJ NAJTIL TENAMIT NAKE'WOTZOK RIK'INEB' LAJ Q'EQCHI / EXTRANJEROS COMPARTEN CON LA COMUNIDAD Q'EQCHI'





Wankeb' poyanam nake'chalk chaq sa' najtil tenamit ut naq nake'k'ulunk sa' xyaaqeb' laj q'eqchi', xb'een nake'xtzol li aatinob'aal chi rix a'an, nakke'xtzol aj wi' chan ru nake'k'anjelak, nake'wotzok ut chi xjunil li nake'xb'aanu sa' loi xyu'am. Xiikil naq nawulak chi ruheb', jo'kan naq nake'xtzol ut nake'xb'aanu chi xjunil li nake'ril, chi jo'ka'in li xb'aanuhom ut raatinob'aal laj q'eqchi' yoo chi pukank.
Algunos extranjeros que llegan a la comunidad q'eqchi' aprenden el idioma, luego los aspectos culturales propios de la regiòn, les interesa bastante que hasta llegan a involucrarse en todas las actividades que se realizan para aprender. De esta manera el idioma y la cultura q'eqchi' cada dìa va expandièndose.

miércoles, 10 de noviembre de 2010

CHAN RU NAKE'AATINAK LI IXQ AJ Q'EQCHI' /CONVERSACION DE LA MUJER Q'EQCHI'


Sa' li najteril na'leb' reheb' li qana' aj q'eqchi', wank naq nawulak junaq li ula' sa' li junkab'al ut a'in wank li k'a' ru naseeraq'i chaq; moko nake'xka'ya ta sa' ruheb', sa' ch'och' b'aan na'ilok li rilob'aaleb'. Nake'xjultika naq a'in nake'xb'aanu re xk'eeb'al xloq'al li poyanam yookeb' wi' chi aatinak, li na'leb' a'in toj nake'roksi sa'atqeb' li k'aleb'aal, yalb'aan choq' reheb' li kaxlan poyanam moko us ta a'in xb'aanaq naq nake'raatina rib'eb' a'an, tento naq nake'xka'ya sa' ruheb'.
Cuando una mujer q'eqchi' entabla una comunicación con otra persona, no le mira a los ojos, sino su mirada siempre está en el suelo. Esto lo hace no por mala educación, es de esta manera como respeta y aprecia a la persona con quien está comunicandose, todo lo contrario en la cultura ladina; que al comunicarse dos personas, deben mirarse a los ojos porque si no es así, entonces se entiende como un mal hábito y falta de educacion.

XYU'AMEB' LI KOK'AL LA VIDA DE LOS NIÑOS








SA' XTEEPALEB' LAJ Q'EQCHI', EB' LI KOK'AL NAKE'TENQ'AANK CHI XB'AANUNKIL LI K'ANJEL NA'UXMANK SA' LI OCHOCH, TOJ SA' XKACH'INALEB' NAKE'XTZOL LI K'ANJELAK. NAKE'XJULTIKA LI NA'B'EJ YUWA'B'EJ NAQ JO'KA'IN NAKE'XB'AANU RE NAQ WULAJ KAB'EJ NAQ TE'NIMAAQ TE'XNAW K'ANJELAK, YALB'AAN ANAQWAN NAQ WANK LI AK'OB'ERESINK, TIMIL TIMIL NAQ XE'OK XJALB'AL B'AYAQ LI NA'LEB' A'IN, LI KOK'AL WANKEB' CHIK XHOONAL CHI B'ATZ'UUNK RE NAQ TE'RAJSI RUHEB'. LI TZOLEB'AAL NATENQ'ANK AJ WI' RE NAQ LI KOK'AL AJ AJAQ RUHEB' SA' LI JUNJUUNQ CHI K'ALEB'AAL UT KOMONIL, YALB'AAN SA' EB' LI NAJTIL K'ALEB'AAL TOJ WANKEB' KOK'AL TAATAW CHI MAAK'A' XWEXEB' YAL JUN LI JUT AQ' NAKE'ROKSI, KAMA'AN NAQ XWANK CHAQ LI K'IIK SA' XTEEPALEB' LAJ Q'EQCHI'.
LA VIDA DE LOS NIÑOS EN LAS COMUNIDADES ES MUY DIFERENTE AL DE LA CIUDAD, PUES DESDE PEQUEÑOS SE INVOLUCRAN EN LAS ACTIVIDADES COTIDIANAS DE LA CASA, POR LO QUE SE CONVIERTEN EN UNA MANO MÁS PARA SUS PADRES. LA GLOBALIZACIÓN HA GENERADO ALGUNOS CAMBIOS EN LAS COMUNIDADES, AHORA LOS NIÑOS NO SOLO TRABAJAN SINO TAMBIEN TIENEN SU TIEMPO PARA DIVERTIRSE; LA ESCUELA HA JUGADO UN PAPEL MUY IMPORTANTE PARA QUE LA VIDA DE LOS NIÑOS DEL ÁREA RURAL TENGA UN POQUITO DE DIVERSIÓN.

martes, 9 de noviembre de 2010

XTZAKAHEMQ LAJ Q'EQCHI' ALIMENTACION EN LA COMUNIDAD Q'EQCHI




Li loq'laj ixim, li keenq' ut li kape ink'a' naruu namaajelo' sa' xyu'am laj q'eqchi, eb' li awimq a'in wank xq'ehil joq'e na'uxmank rawb'al,xk'anjelankil ut x-xokb'al. li poyanam aj q'eqchi' jiiq' xch'ool chi rix li rawimq xb'aanaq a'an li xwa ruuk'a' re chi xjunil li kutan, us ta li xna'aj li xk'aleb'aal tzuul b'ayaq malaj ut taq'a, junelik naxsik' chan ru naq traw li rawimq xb'aanaq tento tixk'eheb' chi wa'ak li ralal xk'ajol. Sa' eb' li k'anjel naxb'aanu, nake'tz'aqonk chi xjunil; li winq, ixq, ut eb' li kok'al aj wi', chi jo'ka'in nake'xwotz li k'anjelak.
en la alimentación del q'eqchi' no pueden faltar unos elementos básicos como el maíz y el frijol, accesorio a éstos en algunas comunidades figura como elemento principal el cafe. El q'eqchi' siempre está al tanto de sus plantaciones porque es para su subsistencia personal y de su familia, hay lugares en los que los terrenos para sembrar no son los adecuados pero la necesidad hace que se utilice para sembrar. En las actividades agrícolas, actualamente participan los hombres, mujeres y niños haciendo notar así el trabajo en equipo porque según cuentan que lo que se trabaja es para toda la familia.

XNA'AJ LI K'UULA'AL CUNA DEL BEBE


Sa' eb' li k'aleb'aal jwal naab'al li k'anjel wank sa' xb'een li qana', jo'ka'an ut naq ka'ajwi' nawakliik chi ru li kaak'aal kutan na'ok chi xb'aanunkil li k'anjel sa' lu junkab'al, li xk'uula'al naxtolob' sa' jun b'ateey re puch'uk t'ikr xb'aanaq maak'a' xchaq'alil ru na'aj choq' re li ch'ina kach'in. A'yaal k'a' ru naxtaw naxk'e re choq' xb'atz'uul re naq ink'a' tyaab'aq toj tixchoy xb'aanunkil li xk'anjel li na'b'ej chi re li xaml. Nake'xjultika naq wank k'uula'al ink'a' jwal nake'yaab'ak, nake'kanaak b'aan chi b'atz'uunk sa' li b'ateey, yalb'aan wankeb' chik junch'ol li junes yaab'ak nake'xb'aanu yal te'raj naq te'q'aluuq xb'aaneb' li xna', eb' a k'uula'al a'in, nake'jit'e sa' junaq nimla t'ikr ut nake'iiqak re naq chi jo'ka'in li na'b'ej yoo sa' k'anjel ut li k'uula'al nat'uyaank chi xaalirit.
En la vida de un bebé q'eqchi' no existe la cuna por la misma situación en la que se vive en la comunidad, pero ésta es sustituída por un recipiente de madera que utilizan las señoras para lavar la ropa, en q'eqchi' se conoce como b'ateey, tiene una forma ovalada con dimensiones aproximadas de un cincuenta por ochenta o noventa centímetros, en él son colocados los bebés mientras la madre hace sus oficios de la casa. Cuentan algunas señoras que hay varios tipos de comportamiento de los bebés, unos no lloran y se dedican a jugar con lo que la mamá les da en el recipiente, pero hay otros que solo llorando se mantienen, entonces; la estrategia que utilizan para estos bebés, es que los envuelven en una manta grande y se los cuelgan en la cabeza o en la espalda para que esté en movimiento mientras la madre cumple con sus que haceres de la casa.